EUROPA’S ENERGIETOEKOMST

Afgaande op de economis­che sanc­ties en mil­i­taire druk op Poet­in de laat­ste tijd lijkt het alsof de West­erse politi­ci zich bij­zon­der weinig gele­gen lat­en liggen aan de gevol­gen van hun ​‘démarch­es’. Sterk­er, onder dreig­ing van nieuwe stap­pen zow­el economisch als mil­i­tair wordt de span­ning vanu­it Europa en ook vanu­it de V.S. met de zojuist gepasseerde Ukrain­ian Free­dom Act verder opgevoerd.

Hoewel de sanc­ties en nog meer de nage­noeg gehalveerde oliepri­js er in Rus­land ste­vig inhakken, weet ​“boe­man” Poet­in tot dusver van geen wijken.




Ongetwi­jfeld onderkent hij de relatieve zwak­te van de NAVO en lijkt hij van alle druk nog niet wakker te liggen. Immers, elke casus heeft twee kan­ten en dat geldt voor bei­de par­ti­jen. Intussen werkt hij naarstig aan ver­be­ter­ing en uit­brei­d­ing van de economis­che betrekkin­gen met lan­den buiten Europa en de V.S., die hij intussen als economisch tanende blokken beschouwt. In dat opzicht hebben Europa en de V.S. met hun focus op Oekraïne Poetin’s oost­elijke oriën­tatie bespoedigd.

Wat Azië betre­ft valt daar voor de Russen economisch en demografisch gezien veel meer te halen dan in de verzadigde en financieel/​economisch labiele mark­ten van Europa en de V.S. Ofschoon Poet­in met een bli­jvend lagere oliepri­js ook in Azië niet weg komt. Of een lagere oliepri­js van lan­gere duur zal zijn, valt even­wel te betwi­jfe­len. Immers, ook in 2008 zagen we de oliepri­js van meer dan $140 naar ca. $40 per vat terugkache­len om ver­vol­gens weer vrij snel de weg omhoog te vin­den. De vraag is wat straks het nieuwe sta­bil­isa­tieniveau wordt. Naar inschat­ting van tycoon T. Boone Pick­ens gaat dat weer richt­ing $100 in 2016.

Ook des­ti­jds had­den oliepro­du­cen­ten weinig keus dan de investerin­gen uit te stellen en nieuwe pro­jecten af te blazen. Dat geldt thans met name voor de tal­rijke shale pro­jecten in de V.S. maar ook voor dure off-shore pro­jecten die vee­lal bene­den een niveau van $70 per vat onrend­abel wor­den. De toegenomen pro­duc­tie in de V.S. heeft duidelijk bijge­dra­gen tot veel min­der afhanke­lijkheid van het Mid­den-Oost­en. Met de glob­ale lagere economis­che groei lei­d­de dat tot pri­jsver­val ter­wi­jl het laat­ste zetje van de Saoeds kwam door de pro­duc­tie niet te willen ver­la­gen. Hier­mee wordt niet alleen aan de olie- en gas­frac­tie in de V.S. een harde tik uitgedeeld maar ook aan lan­den als Iran en Rus­land die als vrien­den van pres­i­dent Assad van Syrië bepaald geen vrien­den van Saoe­di-Ara­bië zijn.

Kor­tom, een snel her­s­tel richt­ing het oude niveau van ca. $100 per vat zit er onder de huidi­ge omstandighe­den even niet in, een gegeven waarmee ook Poet­in reken­ing zal moeten houden. Vooral­snog zal Rus­land min­der lij­den onder een lagere oliepri­js dan de meeste politi­ci in Europa en de V.S. hopen. Weliswaar kun­nen de sanc­ties er toe lei­den dat Rus­land min­der toe­gang heeft tot West­erse know-how met een lagere pro­duc­tie tot gevolg. Maar dat geldt voor de lan­gere ter­mi­jn. Niet­temin brengt een oliepri­js bene­den $70 de Rus­sis­che economie (ook zon­der sanc­ties) in troebel vaar­wa­ter, hoewel dat niet geldt voor de Rus­sis­che olie- en gaspro­du­cen­ten. Zij ont­van­gen immers nog steeds dol­lars voor hun export, ter­wi­jl ze thuis in goed­kopere roebels kun­nen bli­jven investeren. De investerin­gen daar komen bijgevolg vooral­snog niet in gevaar en dat kan een voordeel oplev­eren bij een aantrekkende oliemarkt maar er is meer.

Zo kent Rus­land een schuld aan het buiten­land van nog geen $680 mil­jard (vergelijk hier­mee de V.S. met ruim $6.000 mil­jard!). Voorts zit het land nog op een riant bud­get sur­plus, een posi­tieve betal­ings­bal­ans, een dol­lar­reserve van bij­na $375 mil­jard en een goudreserve van ca.1.170 ton (flink in ver­houd­ing tot andere lan­den, met Chi­na als de grote onbek­ende bij gebrek aan actuele cijfers, het­geen de fac­to ook voor de V.S. geldt).

Zon­der buiten­landse val­u­ta­con­t­role of verkoop van goud (geen aantrekke­lijke beslissin­gen) bli­jft de vri­je val van de roebel de groot­ste zorg in Rus­land, dit ondanks de inmid­dels opgevo­erde korte rente tot maar lief­st 17%. Deze hoge rente doet denken aan de sit­u­atie in de V.S. begin jaren ​’80 toen toen­ma­lig bankpres­i­dent Paul Vol­ck­er de korte rente zelfs opjoeg tot boven 22%. De roebel is echter geen reserve­va­l­u­ta en zal in relatie tot een in omvang veel gerin­gere economie uit dit dal moeten klim­men. Uit de his­to­rie weten we dat de Russen lange tijd kun­nen lij­den maar niet­temin vraagt deze sit­u­atie wel om een (harde?) oplossing.

Intussen uit SWIFT (Soci­ety for World­wide Inter­bank Finan­cial Telecom­mu­ni­ca­tion) gekegeld is Rus­land druk doende een alter­natief betal­ingscir­cuit, de Shang­hai Coop­er­a­tion Orga­ni­za­tion (SCO), in het lev­en te roepen samen met lan­den als Chi­na, India, Iran, Brazil­ië en Zuid-Afri­ka waar­toe nu ook Turk­i­je een aan­bod van Poet­in heeft ont­van­gen. Dit stelt de part­ners in staat in de Chi­nese yuan dan wel in goud (?) te han­de­len. Daarmee zou tevens aan de rol van de dol­lar een flinke tik wor­den uitgedeeld. Rusland’s dagelijkse olie export draagt voor 15% bij aan de wereld­markt, waar­van Chi­na straks van­wege de ges­loten deal met Rus­land van ruwweg $400 mil­jard de groot­ste afne­mer wordt. In dat kad­er werd recent een con­tract ondertek­end voor de aan­leg van een 3.000 mijl lange pijplijn.

Maar dit is nog niet alles. Vol­gens een per­scom­mu­niqué van 11 decem­ber j.l. wer­den er tij­dens een bezoek van Poet­in aan India bin­nen 24 uur 20 overeenkom­sten getek­end ter waarde van ruim $100 mil­jard, waar­van $50 mil­jard voor de lev­er­ing van olie, $40 mil­jard voor lev­er­ing van nucle­aire bij­s­tand en ca. $10 mil­jard voor lev­er­ing van kun­stmest, helikopters alsmede ruimtevaartbijstand.

Tevens werd begin deze maand de uit­brei­d­ing bek­end gemaakt van de gaslever­anties aan Turk­i­je met bij­na 25% via de zgn. Blue Stream pij­pli­jn die in 2005 werd geopend. Turk­i­je met een pop­u­latie van ca. 80 miljoen is Gazprom’s belan­grijk­ste afne­mer na Duit­s­land met een totale afname van ca. 30 mil­jard kubieke meter (bcm)’s jaars. Voorts zijn er ook afsprak­en gemaakt om Turkije’s nucle­aire indus­trie van de grond te krijgen.

Nu Bul­gar­i­je onder grote druk van de V.S. en Europa tot dusver geen fiat heeft gegeven voor de aan­leg van de 3.600 km lange South Stream pij­pli­jn heeft Poet­in hier de stekker uit getrokken. South Stream met een capaciteit van 63 mil­jard kubieke meter was bedoeld om Oekraïne te omzeilen. Voor Gazprom van belang omdat hier­mee lan­den als Bul­gar­i­je, Servië, Kroat­ië, Slowenië, Hon­gar­i­je, Oost­en­rijk en Ital­ië zon­der haper­ing zouden zijn gedi­end. South Stream AG was een joint ven­ture met een aan­deel van 50% in han­den van Gazprom, 20% in han­den van Italië’s ENI en voor 15% in han­den van het Franse EDF en het Duitse Win­ter­shall. Met het afblazen van deze pij­pli­jn ver­li­est Gazprom $4,66 mil­jard ter­wi­jl ENI, EDF en Win­ter­shall eve­neens hun investerin­gen ter grootte van €2,5 mil­jard kun­nen afschri­jven. South Stream had de poten­tie om 20% van Europa’s gasvraag te dekken. Betekent dit nu min­der gas voor Europa? Née, want er lopen ook nog de Nord Stream en Yamal pij­pli­j­nen (zie kaart hieron­der). Totaal leverde Rus­land dit jaar 155 bcm, waar­van ca. 20% via kleinere pij­plei­din­gen door Oekraïne vloeit.

Mocht Oekraïne even­wel voor één of bei­de par­ti­jen een te hete aar­dap­pel wor­den dan zal dat tot onhoud­bare span­nin­gen lei­den. Met de inzet van mil­i­taire mid­de­len als jachtvlieg­tu­igen w.o. 4 Ned­er­landse, mari­neschep­en in de Oost­zee, tanks in de Baltische stat­en en meerdere mari­neschep­en van de Amerikaanse Zes­de Vloot in de Zwarte zee staat de relatie met Rus­land reeds op scherp. Hoewel Poet­in zich tot dusver gedeisd wist te houden, bestaat de kans dat ook hij meer tanden zal lat­en zien naar­mate de economis­che omstandighe­den aangezet door de sanc­ties hem daar­toe ​“ver­lei­den”. Op dit moment geni­et hij bij zijn bevolk­ing nog ongek­ende pop­u­lar­iteit, een fac­tor die we hier niet uit het oog mogen ver­liezen. Mocht het tot een directe con­frontatie komen dan is niet alleen onze gas­to­evo­er in het ged­ing maar zal Europa een beroep moeten doen op andere lever­anciers als gevolg waar­van de gaspri­js en dus ook de oliepri­js in rap tem­po weer zal sti­j­gen. Dat weet Poet­in ook!

Onze politi­ci zouden zich nog­maals moeten bedenken wat er ​“in vre­desnaam” met Oekraïne te win­nen valt. Vooral het jong­ste ini­ti­atief vanu­it het Con­gres in Wash­ing­ton om mid­dels de ​‘Ukrain­ian Free­dom Act’ het land de sta­tus te geven van ​‘major US non-NATO ally’ die veel weg heeft van een feit­elijke ter­ri­to­ri­ale NAVO uit­brei­d­ing, heeft kwaad bloed gezet bij Poet­in. De buffer­func­tie van Oekraïne gold his­torisch al als een pri­maire vre­desvoor­waarde. Een dergelijke stap wijst dan ook duidelijk in de richt­ing van een harde con­frontatie. Europa zal zich in dat geval achter de V.S. scharen zon­der dat we Rus­land de rug kun­nen toek­eren. Je kunt je afvra­gen of deze ​‘Act’ wellicht in stelling is gebracht reken­ing houdend met een implosie van het mon­e­taire sys­teem. Een harde con­frontatie met Rus­land zal dan op het eerste oog wellicht nog chaos weten te voorkomen maar de rapen zijn dan niet­temin gaar!

Europa’s plan­nen om min­der afhanke­lijk te wor­den van Rus­sisch gas wor­den voorts ingegeven door voorne­mens om een grot­er deel van de energievoorzien­ing een groen­er karak­ter te geven (zonne- en winden­ergie). Daarin speelt niet alleen de onafhanke­lijkheid van Rus­land een rol maar ook van het Mid­den-Oost­en. Met name het olie- en gasarme Duit­s­land heeft het roer sterk omge­gooid gericht op meer winden­ergie in het noor­den en meer zonne-energie in het zuiden. Dit land mikt op een groene bij­drage van ca. 30% — 40% tegen 2030. De rest van Europa zal dat bij lange niet halen. Nu de oliepri­js sterk is gedaald, neemt de kans toe dat dit tem­po weer wordt ver­traagd waarmee de afhanke­lijkheid van Rus­sisch gas voor lan­gere tijd zou wor­den bezegeld.

Wat Oekraïne betre­ft speelt er nog een andere fac­tor. Er is door het IMF en de EU reeds voor $17 mil­jard in Oekraïne geïn­vesteerd en er staat nu weer een bedrag van $15 mil­jard ​“op de pay­roll”, een en ander als gevolg van de mil­i­taire en economis­che ader­latin­gen in het oost­en van het land opgeteld bij de reeds bestaande teko­rten en opgeteld bij een economie met een sterk negatieve groei. Nu de afschei­d­ing van dit oost­elijk deel (een beet­je vergelijk­baar met het Ruhrge­bied in Duit­s­land) klaar­blijke­lijk niet meer is terug te draaien, zal verdere finan­ciële bij­s­tand vanu­it het West­en onmis­baar bli­jven. In feite dienen deze bij­dra­gen te wor­den opgeteld bij de huidi­ge gaspri­js die we reeds betal­en. Poet­in vin­dt dit pri­ma, ook omdat daarmee Oekraïne aan z’n betal­ingsver­plichtin­gen zal kun­nen bli­jven voldoen.

Voorts is hij bereid gesprekken aan te gaan met lan­den als Oost­en­rijk, Hon­gar­i­je, Bul­gar­i­jë Servië en Kroat­ië teneinde deze tege­moet te komen indi­en ze niet langer de sanc­ties zouden onder­s­te­unen. De economis­che druk in deze lan­den is hoog en de vraag is of ze weer­stand weten te bieden aan Poetin’s voors­tel. Hier­mee zou een aanzet kun­nen wor­den gegeven niet langer mee te gaan met het in Brus­sel en Wash­ing­ton uit­gestip­pelde sanc­tiebeleid het­geen zou lei­den tot een verzwakking van Europa’s stand­punt in deze confrontatiestrijd.

Kor­tom, er spe­len diverse omgev­ings­fac­toren die over en weer van sub­stan­tiële invloed zijn.

Hoewel voor­ma­lig bond­skanse­li­er Ger­hard Schröder zich muis­stil houdt, zal hij als belan­grijk aan­deel­houd­er van Gazprom en per­soon­lijk vriend van Poet­in ongetwi­jfeld een even belan­grijke souf­fleursrol in dit bestek hebben. Dit in de weten­schap dat Europa’s energi­etoekomst in de eerste plaats toch een kwest­ie is van de eigen knopen bli­jven tellen.

Robert Bron­cel
voor US Mar­kets