EINDE VAN EEN ERA

Kon­drati­eff? … Inflatie of deflatie? … Recessie of Depressie? … Robert heeft het er in zijn nieuwe col­umn uit­ge­breid over .… Tijd om daarover te lezen via deze col­umn van Robert.…

EINDE VAN EEN ERA

Na 80 jaar blijkt de Rus­sis­che econonoom Kon­drati­eff zijn the­o­rie over het ver­loop van het kap­i­tal­isme beves­tigd te kri­j­gen (zie ook mijn col­umn van 28 augus­tus 2007). Dat geeft één ​‘gerust­stel­lende’ zek­er­heid, n.l. dat we ons deep in the val­ley of K’s macro wave bevin­den, de biljoe­nen geld­in­jec­ties ten spi­jt. Een bevriende relatie vroeg mij onlangs hoe lang de cen­trale banken met die geldsmi­j­ter­ij nog zouden kun­nen bli­jven door­gaan. Antwo­ord: tot de laat­ste boom om is, maar we zullen er geen Paa­sei­land van maken! 

De essence of finance lijkt ons ont­vallen te zijn, waarmee de geest volledig uit de fles is. Onzek­er­heid en ongeloofwaardigheid als gevolg van immense debts and bets beheersen thans alle financieel/​economische mark­ten. Zolang deze ele­menten bli­jven voort­woek­eren, behoeft nie­mand zich een andere illusie te mak­en dan te proberen zijn/​haar koop­kracht in stand te houden. Dat is al lastig genoeg in een Umfeld van totale delever­ag­ing (ged­won­gen terug­be­tal­ing van geleend geld) en risi­co-aver­sie, waar­door alle beleg­gingscat­e­gorieën zwaar onderuit zijn gegaan. Waarde en pri­js komen hier­door weer veel dichter bij elka­ar te liggen, het­geen op zich een gezonde ontwik­kel­ing is. 

Een soort­gelijke ontwik­kel­ing zien we op de val­u­ta­markt met even­zo tot voor kort ongedachte beweg­in­gen. De niet geringe omvang van de yen-car­ry trade (goed­kope laa­grentende yen omzetten in hoger ren­derende val­u­ta) is intussen gro­ten­deels afge­bouwd. Dit leverde zow­el voor de yen als voor de dol­lar (als thuis­ba­sis) forse win­sten op. Een andere heikele aan­gele­gen­heid betre­ft het immense pakket west­erse (vooral Europese) lenin­gen aan export georiën­teerde ontwik­kel­ings­lan­den waar­van de valuta’s juist eve­neens hard onderuit­ge­gaan zijn. Ook deze lenin­gen (in vol­ume zes maal grot­er dan lenin­gen vanu­it de VS) dreigen niet meer te kun­nen wor­den terug­be­taald, rede­nen waarom de euro achterblijft. 

Het wordt duidelijk dat we dreigen terug te vallen tot de fun­da­men­tals of cap­i­tal­ism, waar­bij we ons zullen moeten beraden omtrent een veel even­wichtiger en con­sis­ten­ter groeipro­ces zon­der de uit­wassen zoals we die nu ken­nen. We zullen ons dienen te richt­en op investeren in waarde zoals infra­struc­tu­ur en een ​‘groene’ economie in plaats van ons geld in con­struc­ties te beleggen. Het korte ter­mi­jn denken gericht op direct resul­taat zal moeten plaats mak­en voor het lan­gere ter­mi­jn denken. Per slot dienen we jegens ons nages­lacht ver­ant­wo­ord­ing af te leggen met betrekking tot onze aardse daden. Ook voor hen dient er straks een toekomst te zijn, zow­el ecol­o­gisch als economisch.

In het Amerikaanse zak­en­blad For­tune stond onlangs een humoris­tis­che teken­ing met daarop afge­beeld Karl Marx en de woor­den: ​‘hate to tell you, but didn’t I say so!’ In een bijbe­horend artikel werd inge­gaan op de zgn. Reaganomics en het Thatch­erism uit de jaren ​’80 die de weg hebben gebaand voor de doorslaande mark­tlib­er­al­isatie en dereg­u­ler­ing. Immers, de markt zou zich zelf wel kun­nen reg­uleren. De over­heid zou daarin geen rol meer moeten spe­len. De onder­gang van het com­mu­nisme eind jaren ​‘80/​begin ​’90 gaf daar­toe het laat­ste zetje. Nu het fout is gegaan, dient de over­heid weer in te gri­jpen. Het geeft de Chinezen in elk geval het gevoel dat hun plan­matige aan­pak met ongek­end hoge jaar­lijkse groe­ici­jfers en dito spaar­ci­jfers blijkt hout te sni­j­den. Voor het kap­i­tal­is­tis­che West­en verve­lend dat te moeten erkennen!

Inflatie of deflatie

In de vervlo­gen maan­den duid­de bij­na alles op inflatie, aangevo­erd door de wereld­wi­jd open­staande geld­persen en de sti­j­gende grond­stof­fen­pri­jzen. De sti­jging van de grond­stof­fen zou vooral te mak­en hebben met de snelle groei in Azië.

Weini­gen had­den dan ook verwacht dat de grond­stof­fen*) even hard onderuit zouden gaan als de andere mark­ten. Echter als gevolg van de steeds meer om zich heen gri­jpende kredi­et­cri­sis kwam er een enorm pro­ces van delever­ag­ing op gang. Alle lucht liep uit de mark­ten. De vraag is of we nu richt­ing deflatie gaan of alsnog richt­ing (hyper)inflatie als gevolg van wellicht weer oplopende grond­stof­fen­pri­jzen, de sterk neer­waarts bijgestelde korte rente in samen­hang met het op oor­logssterk­te draaien van de geld­persen? Hoewel economen hierover met elka­ar nog liggen te rol­len­bollen, ligt het antwo­ord op deze vraag naar alle waarschi­jn­lijkheid opges­loten in Azië.

In de afgelopen jaren hebben we in de luwte van de lage Azi­atis­che lonen een lage inflatie gek­end. Boven­di­en kent Azië met meer dan 2.000 mil­jard of 2 biljoen dol­lar in de kluizen bepaald geen teko­rten – het spiegel­beeld van de VS. Mijn visie is dat we naar deflatie gaan indi­en Azië wordt meegesleurd in de huidi­ge finan­ciële cycloon. Echter, getu­ige de forse invester­ings­plan­nen kun­nen met name lan­den als Chi­na en India met ruim een derde van de wereld­bevolk­ing het zich niet veroorloven zich gewil­lig naar de economis­che slacht­bank te lat­en lei­den. Dit zou tot grote sociale onrust lei­den. Men ziet daar rIJkhalzend uit naar betere tij­den, zoals wij dat na de ruïnes van WO II ook deden. 

Hoeveel biljoe­nen (‘mon­ey out of thin air’) er ook in het finan­ciële cir­cuit wor­den gepompt, zolang de ont­van­gende par­ti­jen daarmee weinig of niets uitricht­en, komen we in dezelfde dol­drums als in Japan te verk­eren met het risi­co dat het Azi­atisch vertrouwen in het West­en steeds verder afneemt. Op goed moment ver­taalt zich dat in depre­ci­atie van de dol­lar en de euro of appre­ci­atie van de Azi­atis­che munten. Het lenen op de inter­na­tionale (Azi­atis­che) kap­i­taal­mark­ten zal dan steeds duur­der worden. 

Voor de VS is dat geen optie gezien hun totaal fail­li­ete en verziek­te munt en buitenge­woon slecht voor de economie. De VS zal met goud over de (bieten)brug moeten komen, waar­van er geschat nog een dikke 8.000 ton in Fort Knox opges­la­gen ligt. Alleen dan zou miss­chien de rol van de dol­lar als reserve­va­l­u­ta te hand­haven zijn, vooropgesteld dat tevens een einde wordt gemaakt aan het ​‘régime’ van zwevende wis­selko­ersen. Het komt er op neer dat Bret­ton Woods uit 1944 (dol­lar opnieuw gekop­peld aan het goud) van stal zou moeten wor­den gehaald om de inter­na­tionale finan­ciële bal­ans te herstellen. 

Recessie of depressie

Hoewel het r‑woord nog maar schoor­voe­tend wordt uit­ge­spro­ken, wijst bij­na alles op een onafwend­bare depressie, zek­er in het West­en. Er staat sim­pel­weg te veel onbe­taal­bare schuld uit. Alleen bij een hyper­in­flatie zouden de schulden kun­nen ver­damp­en. Vooral­snog is dit laat­ste (nog) niet aan de orde. 

Waarom depressie

Alleen al door vrees voor baan- en inkomensver­lies, reeds gere­aliseerd waarde­v­er­lies van effecten en eigen huis, begint een en ander verder in de economie in te vreten. Tegelijk­er­ti­jd begint de vraag af te nemen en hopen de goed­eren­voor­raden zich op die ver­vol­gens tegen een lagere pri­js zullen wor­den aange­bo­den. Bedri­jven mak­en min­der winst en zijn dan niet langer geneigd om te investeren in nieuwe kap­i­taal­go­ed­eren, omdat ze bij voorkeur de pro­duc­tie juist willen terugbrengen. 

Banken staan boven­di­en al hele­maal niet meer te sprin­gen om geld uit te lenen maar doen juist ver­woede pogin­gen om kap­i­taal aan te trekken ter ver­sterk­ing van hun bal­ans. Dit zijn ​‘nog maar’ een aan­tal algemene ontwikkelingen. 

Meer spec­i­fieke ontwik­kelin­gen – eve­neens in de VS – zijn dat de staat zon­der enige reserve anders dan (dood) goud tot dus ver zwaar heeft moeten bijsprin­gen met een voor­lop­ig bedrag van ca. 2.7 biljoen (12 nullen) aan met name finan­ciële insti­tuten. Afgezien hier­van dient men zich te realis­eren dat er op het vlak van de derivaten­han­del nog een ​‘open wond’ ligt ter grootte van bij­na 600 biljoen dol­lar! Aangezien er alti­jd twee par­ti­jen (koop en verkoop) bij betrokken zijn, bli­jft er ca. 300 biljoen risi­cokap­i­taal over, waarop intussen weliswaar is afgeschreven maar voor hoeveel? Dat antwo­ord bli­jft boven­di­en relatief naar­mate de huizen­markt verder terug­valt. De tweede vraag is in hoev­erre de betrokken par­ti­jen nog goed voor hun geld (zullen) zijn.

Onwillekeurig gaan de gedacht­en terug naar de depressie in de jaren ​’30. In die tijd bedroe­gen de totale schuld­ver­plichtin­gen in de VS ​‘slechts’ een slordi­ge 150% van het BBP; nu dreigen die op te lopen tot boven de 350%. De kosten van de bail-outs zijn domweg te hoog gewor­den en kun­nen niet meer via belastin­gen wor­den gecom­penseerd. Bijgevolg moet er wor­den geleend. Voor het vierde kwartaal van dit jaar gaat het al om 550 biljoen dol­lar, meer dan het gehele teko­rt van dit fis­cale jaar. Daar­bij zal het niet bli­jven. De roep naar kap­i­taal zal steeds grot­er wor­den. Een voorzichtige ram­ing voor 2009 ligt reeds op 2.000 biljoen! 

Naar­mate de VS meer kap­i­taal moet ophalen, hoe duur­der (rente!) het geld wordt. Dat doet de deur niet alleen dicht voor de huizen­markt maar voor de gehele economie, met als gevolg dat steeds meer par­ti­jen niet meer aan hun betal­ingsver­plicht­ing kun­nen vol­doen. Uit­sprak­en van anal­is­ten dat het in de loop van vol­gend jaar dan wel in 2010 wel weer beter zal zijn, zijn dus nogal pre­matu­ur Zij zien niet of willen niet zien dat we ons in wellicht de moeil­ijk­ste fase van ons kap­i­tal­is­tisch sys­teem bevin­den, moeil­ijk­er nog dan toen F.D. Roo­sevelt het roer in 1932 overnam. 

Rol banken

Ter­wi­jl je enerz­i­jds ziet dat de cen­trale banken noodged­won­gen steeds meer de rol van de com­mer­ciële banken overne­men, neemt het vertrouwen ook in deze insti­tuten af, omdat men weigert volledi­ge open­ing van zak­en te geven. Zo zegt Bloomberg, het meest bek­ende finan­ciële nieuwsin­sti­tu­ut in de VS, op te komen voor de Amerikaanse belast­ing­be­taler en daagt de Fed om deze reden voor de rechter. Al vanaf mei j.l. wacht Bloomberg op antwo­ord inza­ke de kwaliteit van de col­lat­er­al (onder­pand) inza­ke een bedrag van 1,5 biljoen (1.500 mil­jard) dol­lar ver­strekt aan ban­klenin­gen. Het onder­pand hier­voor rust bij de Amerikaanse belast­ing­be­taler. De vraag is: ​‘wat koopt hij daar nog voor?’ Dit wordt als buitenge­woon gevoelige infor­matie beschouwd. 

Van dit ​‘geleende’ geld aan de banken wor­den boven­di­en nog steeds lofty bonussen en div­i­den­den uit­ge­keerd. Van de 10 mil­jard die Gold­man Sachs ontv­ing, ging er bij­na 7 mil­jard of gemid­deld 210.000 dol­lar per employé in rook (bonussen) op. Mor­gan Stan­ley ontv­ing eve­neens 10 mil­jard dol­lar, waar­van bij­na 6,5 mil­jard of gemid­deld 138.000 dol­lar per employé werd uitgedeeld. Zelfs de ​‘bankrovers’ van Lehman Bros wis­ten nog 1 mil­jard aan bonussen veilig te stellen. Het zelfde geldt voor de div­i­den­den om de geloofwaardigheid naar de beurs op peil te houden. 

Voor de uit­ge­keerde ​‘dirty div­i­dends’ zie het staat­je hieronder.

Alles bijeengenomen is het inder­daad de hoog­ste tijd om tot een nieuwe ​‘glob­al finan­cial con­sti­tu­tion’ te komen, zoals Bond­skanse­li­er Angela Merkel het uit­druk­te. Een aan­tal ron­des daar­toe (Rio, Wash­ing­ton, Par­i­js) is al uit­geschreven. Alleen zeer krachtig gemo­tiveerde afsprak­en kun­nen lei­den tot meer vertrouwen op de lange duur, want hier­aan schort het natu­urlijk het meest! 

Robert Bron­cel, onafhanke­lijk columnist
12 novem­ber 2008

* Inza­ke de bij­zon­dere ontwik­kelin­gen op de grond­stof­fen­markt ver­schi­jnt bin­nenko­rt een 
een boeiend hoofdstuk.