De ongebreidelde kredietverlening, de tanende belangstelling voor het beleggen, het zicht op beperkte olievoorraden, de daling van de huizenprijzen, de kans op het ontstaan van een voedselcrisis heeft ertoe bijgedragen dat er steeds meer mensen vanuit gaan dat de koek op is. Behalve de stieren, misschien kunnen zij nog een laatste hap uit de koek te nemen. Maar dan is het ook voor hen op. 1. Inleiding
In deze column staat de beurscyclus centraal. De beurs kent een cyclus van opeenvolgende fasen, namelijk: een opgaande fase, een topfase, een dalende fase en een bodemfase. We zitten nu in de dalende fase.
De koersen worden wereldwijd beïnvloed door: koerstechnische factoren, het sentiment, macro-economische factoren, bedrijfseconomische factoren, opmerkelijkheden en de opkomst of juist het wegebben van een crisis.
Recente ontwikkelingen plaats ik in de context van de dalende fase. Natuurlijk is er ook aandacht voor individuele aandelen. Een rendementsberekening laat zien dat u tijdens deze fase beter kunt sparen dan beleggen. Putopties kunnen tijdens deze fase ook een goed beleggingsinstrument zijn.
2. Terugblik (7÷5÷2008)
De AEX is ten opzichte van mijn vorige column ietsjes gedaald van 480,66 naar 480,48
Koerstechnisch. De Advance-decline lijn geeft het verschil aan tussen het aantal fondsen dat stijgt en het aantal fondsen dat daalt op een bepaalde dag. Tijdens de dalende fase zal de A‑D lijn dalen omdat er meer aandelen verkocht worden dan er worden teruggekocht. Tijdens de topfase in 2007 heb ik de A‑D lijn voor u op nul gezet. Op dit moment staat hij op -/- 718
De gemiddelde beursomzet voor de aandelen uit de AEX zal na het bereiken van een top tijdens de topfase of aan het begin van de dalende fase weer gaan dalen. Op dit moment is de gemiddelde beursomzet gedaald van 4046 miljoen euro per dag naar 3235 miljoen euro per dag.
De beursomzetten dalen niet voor niets. Er is minder belangstelling voor het beleggen in aandelen. Ik denk dat veel particulieren er mee ophouden omdat zij sinds de top van 2007 enerzijds verlies hebben geleden en anderzijds steeds minder overhouden van hun salaris. Zij kunnen minder aandelen kopen. Zie: http://www.inveztor.nl/pagina/blog/view/7478 .
Tijdens de dalende fase zullen veel belangrijke indices een dalend verloop van het voortschrijdend gemiddelde laten zien. Er zijn nu achtentwintig indices die een dalend verloop laten zien. Deze zijn: Amerika (Dow Jones Composite Index , Dow Jones Industrial, Dow Transport, midcapper Russell 1000, 2000, 3000, Argentinië, Canada, Mexico en de SP500- index); Azië (Australië, Shanghai, Maleisië, Japan, Nieuw Zeeland, Zuid Korea, Singapore, Taiwan); Europa (Oostenrijk, België, Frankrijk, Duitsland, Nederland, Noorwegen, Italië, Spanje, Zweden, Zwitserland en Engeland); Midden-Oosten (Israël).
Sentiment. Tijdens de dalende fase ervaren beleggers dat het beleggen in aandelen risico’s met zich meebrengt. Daarom zal de risicopremie (dividendrendement -/- rente op een spaarrekening van bijvoorbeeld www.argenta.nl ) langzaam maar zeker toenemen. Tijdens de topfase (2007) heeft de risicopremie op -/- 2 procent gestaan. Op dit moment staat de risicopremie op -/- 1,2 procent.
Analisten van het Franse Société Générale zijn somber gestemd over de toekomstige koersontwikkeling van de wereldwijde beurskoersen. Zij verwachten een koersdaling van 50 à 75 procent. Zie: http://www.rtl.nl/(/financien/rtlz/home/)/components/financien/rtlz/2008/weken_2008/19/0512_1630_soc_gen_ziet_aandelen_inklappen.xml . Deze voorspelling lijkt me op het eerste gezicht wat overtrokken omdat we op basis van de risicopremie kunnen berekenen dat een koersdaling van 25 à 30 procent tot de mogelijkheden behoort. Nemen we de koersdividenverhouding als uitgangspunt dan kunnen we op basis van historische gegevens een koersdaling van 40 procent tegemoet zien. Dat de koersen moeten dalen lijkt me duidelijk. Behalve in Amerika, zo lijkt het, want daar wordt al het slechte nieuws gewoon als meevallend betitelt, terwijl er toch echt sprake is van ongekende problemen.
Burgers worden massaal uit hun huizen gezet. De benzine is zo duur geworden dat velen de bus pakken. Er is al één gemeente failliet gegaan. De studentenleningen kunnen bij de FED als onderpand worden aangemeld terwijl de voorwaarden voor de grote hypotheekverstrekkers zijn versoepeld. De obligatieverzekeraar MBIA lijdt een behoorlijk verlies en tot overmaat van ramp zijn er steeds minder banen voor de Amerikanen beschikbaar. Ook staat de kredietwaardigheid van het Amerikaanse bedrijfsleven er sinds jaren er niet meer zo slecht voor.
Ook de koers/dividendverhouding daalt. Tijdens de dalende fase willen beleggers meer dividend ontvangen voor elke euro die zij in aandelen beleggen. Tijdens de topfase (2007) heeft de koers/dividendverhouding op 50 gestaan. Inmiddels is de koers/dividendverhouding gedaald naar 33.
Macro-economisch. De ruimharige kredietverlening van het bankwezen heeft u in de gelegenheid gesteld om extra van het leven te genieten. Zodanig dat u ruimschoots op de pof heeft kunnen leven. Nu de banken de leenvoorwaarden aanscherpen wordt er minder krediet verstrekt en lijkt er veel van ons oorspronkelijk levenspatroon onhoudbaar te zijn.
De meeste consumenten worden zuiniger. Zij voegen de daad bij het woord. Het consumentenvertrouwen was al afgenomen, maar nu nemen zelfs ook de consumentenbestedingen af. Door de hogere voedselprijzen en de hogere energieprijzen is de portemonnee eerder leeg. Zo simpel is dat. Anders gezegd: ‘Uw koopkracht daalt’. Hoewel uw koopkracht niet zo heel snel daalt, wordt dit door consumenten al snel gevoeld. De torenhoge schulden hebben al een aanslag gepleegd op uw koopkracht omdat u veel geld kwijt bent aan rentebetalingen. Per slot van rekening zijn we steeds meer rente gaan betalen. De winkeliers merken als één van de eersten dat ook in Europa de consument op de kleintjes begint te letten. In maart daalde de winkelverkopen zelfs met 1,6 procent.
Het valt me op dat er voor verschillende CAO’s is of wordt gestaakt terwijl de werknemers een loonsverhoging eisen dat lager ligt dan de inflatie. De stakingen op schiphol, de werknemers in de gezondheidszorg voor geestelijk verstandelijk gehandicapten en de buschauffeurs krijgen naar mijn idee minder loonsverhoging dan de inflatie stijgt.
De kredietcrisis mag dan wel voorbij zijn, maar de gevolgen voor de reële economie kunnen niet uitblijven en moeten nog komen. Zie: http://www.fd.nl/csFdArtikelen/BTN-BPO/y2008/m05/d12/BTN-BPO4955875?t=_Ergste_kredietcrisis_voorbij_klap_reele_economie_komt_nog_
Een van deze gevolgen zie je in Amerika steeds meer opdoemen nu de benzine onbetaalbaar wordt. Het is bijna onvoorstelbaar dat de Amerikanen steeds vaker de bus moeten pakken. De nood is blijkbaar heel hoog. Meer lezen? http://www.z24.nl/bedrijven/transport_vervoer/artikel_15266.z24
Bedrijfseconomisch. Analisten verwachten dat de winst per aandeel in 2008 voor 15 bedrijven uit de AEX en de AMX dit jaar lager zal uitvallen dan de winst per aandeel over 2007: — Ahold; — Akzo; — Corporate Express; — ING; — Philips; — Reed Elsevier; — Royal Dutch; — TomTom; ‑Wolters Kluwer; — Bam; — Binck Bank; — Boskalis; — CSM; — Vopak en Wessanen. Het gaat op dit moment om 15 bedrijven uit de AEX en AMX (Bron: Het Financieele Dagblad, 05/05/2008).
Reorganisaties, faillissementen en ontslagrondes zullen tijdens de top- en dalende fase in eerste instantie toenemen. Gelukkig zullen dit soort berichten tijdens de bodem- en stijgende fase weer langzaam uit het beeld verdwijnen. Sinds mijn vorige column hebben de volgende bedrijven een reorganisatie aangekondigd; (bronnen: Wallstreetweb en Het Financieele Dagblad)
Op dit moment hebben verschillende sectoren het moeilijk. Deze zijn; — de autobranche;- het bankwezen; — de makelaardij; — horecapersoneel en de branche voor schoonmakers.
Opmerkelijk. De ECB constateert in haar kwartaalrapport dat de banken hun kredieteisen en leenvoorwaarden in het eerste kwartaal hebben verscherpt. Voor het tweede kwartaal verwacht de ECB dat de voorwaarden nog verder zullen worden aangescherpt (bron: Het Financieele Dagblad, 10/05/2008).
Banken stellen dus extra eisen voordat zij overgaan tot kredietverlening. Dit betekent dat de periode van makkelijk geld lenen voorbij is. Zelfs de kredietkoek lijkt op te zijn. Wie had dat ooit kunnen bedenken. De markt voor duurzame consumptiegoederen wordt geraakt. Evenals de huizenmarkt. Ik verwacht dat het maximale leenbedrag voor de aanschaf van een huis, zoals ik dit maandelijks bereken in de rubriek huizenprijzen, mede door de verscherpte leenvoorwaarden zal dalen. Vanzelfsprekend speelt een stijgende hypotheekrente ook een rol.
Onze economie is gebaseerd op kredietverlening. Weinigen kunnen de aankoop van duurzame consumptiegoederen, zoals een bankstel of een auto, uit eigen zak betalen. Nu we onze consumptie-uitgaven zover hebben opgerekt dat er zelfs een grens is gekomen aan het maken van schulden, lopen we tegen de grens aan van ons bestedingspatroon. We hebben een voorlopig omslagpunt bereikt waardoor de economische groei tegen gaat vallen.
Immers, als u de kleur van het van bankstel zat bent, terwijl u de bank nog heerlijk vindt zitten zult u eerder geneigd zijn om er nog maar een jaartje langer mee te doen. We hebben ons de laatste decennia laten verleiden door nog lang niet afgeschreven goederen aan de straat te zetten omdat we wat nieuws wilden hebben. Zodra we besluiten om minder te lenen omdat het bankstel nog wel een jaartje mee kan gaan, dan wordt dit direct gevoeld op de woningboulevards. Blijkbaar wordt het daar nu al rustiger. Meer lezen? Zie: http://www.nu.nl/news/1563233/30/Attractieparken_blij_met_mooi_meiweer.html
Hoe vaak werd er de laatste jaren bij de aankoop van een nieuwe woning direct een keuken of een badkamer meegefinancierd ? Deze tijd kan wel eens voorbij zijn. Alleen al om het feit dat er minder huizen worden verkocht, worden er ook minder badkamers of keukens verkocht. Bovendien kan ik me voorstellen dat banken voor dit soort zaken de kredietkraan een beetje dichtdraaien en dat zij van de nieuwe eigenaren verwachten dat zij een gedeelte van de nieuwe keuken of badkamer uit eigen zak betalen. Ik denk dat we in een neerwaartse spiraal terecht zijn gekomen. Minder consumeren, betekent voor het bedrijfsleven dat er meer bezuinigt wordt. Voor werknemers betekent dit dat er tijdens deze periode een toenemend gevoel van onbehagen kan ontstaan omdat de baanzekerheid onder druk komt te staan als gevolg van toenemende ontslagrondes.
De neergaande trend in de economische groei wordt nog eens versterkt door de oplopende benzineprijs en de stijgende voedselprijzen. Langzaam maar zeker ziet u uw besteedbaar inkomen afnemen. Om het hoofd boven water te houden, zult u waarschijnlijk minder gaan lenen zodat u kunt voorkomen dat uw besteedbaar inkomen nog lager uitvalt. Afnemende consumptieve uitgaven laten ‘de emmer van economische ellende’ die op ons afkomt druppelsgewijs vollopen. Net zolang totdat de consumenten weer evenwicht hebben gevonden tussen sparen en consumeren.
Op het gebied van de woningmarkt zijn de consumenten die jarenlang hebben gespaard voor een stukje eigen vermogen, eveneens jarenlang gestraft. Het heeft gedurende een lange periode geen zin gehad om eerst te gaan sparen voordat u uw huis ging kopen. Omdat de huizenprijzen sneller stegen dan u bij elkaar kon sparen, moest u uiteindelijk zoveel lenen dat u uiteindelijk toch nog geconfronteerd werd met een nog hogere hypotheekschuld. Dit wordt achteruitsparen genoemd.
Stel dat u de laatste jaren 200 euro per maand heeft gespaard voor de aankoop van uw droomhuis. Per jaar spaarde u dan 2400 euro. Een mooi bedrag, maar bij een prijsstijging van 5 procent per jaar op een woning van 200.000 euro, moest u na het eerste jaar al 7600 euro meer lenen om uw droomhuis te kunnen betalen. En dat terwijl u ging sparen om meer eigen vermogen te vergaren. In plaats van rijker, werd u dus armer.
Bij dalende huizenprijzen heeft het wel degelijk zin om weer te gaan sparen. Immers, als de huizenprijzen met 500 euro per maand dalen verminderd u feitelijk de hypotheekschuld met 700 euro per maand als u ook nog eens in staat bent om 200 euro per maand te sparen. Overigens zijn de gemiddelde huizenprijzen ten opzichte van het hoogtepunt in augustus 2007 volgens de laatste berekening al met dan 772 euro per maand gedaald.
3. Huizenprijzen.
Inleiding. In verband met een opmerkelijke media-aandacht voor de prijsontwikkeling van de huizenmarkt zal ik u de komende periode op de hoogte houden van de meest actuele ontwikkelingen. Als de huizenprijzen gaan dalen, dan zal het consumentenvertrouwen en de economische groei in negatieve zin worden beïnvloed. De beurs zal als gevolg van dalende huizenprijzen op zijn minst stabiliseren maar zelf ga ik ervan uit dat de beurskoersen onder de huidige omstandigheden (versneld) zullen dalen zodra blijkt dat de huizenprijzen zakken (als een baksteen). Of dat laatste gebeurt is natuurlijk niet op voorhand te zeggen. Wel verwacht ik dat de huizenprijzen in 2008 zullen dalen.
Betaalbaarheid. Ik zal maandelijks de leencapaciteit bijhouden van een modale éénverdiener met een salaris van 30.975 (2008) à 35 jaar die op zoek is naar een gemiddelde eengezinswoning. Op dit moment kan hij maximaal 144.000 euro lenen om een bestaande woning te kopen. De gemiddelde prijs van een gemiddelde eengezinswoning 278.016bedraagt euro. Oftewel, hij komt 134.016 euro tekort. Voor starters, alleenstaanden en mensen met een lager dan modaal inkomen zijn huizen vrijwel onbereikbaar geworden.
De betaalbaarheid van een woning kan via twee routes worden verbeterd, namelijk door een prijsdaling van bestaande koopwoningen, een renteverlaging en door een verhoging van Cao-lonen. Het zal mij niet verbazen als dit proces minimaal drie jaar in beslag neemt.
Actuele ontwikkelingen Nederland. De hypotheekrente stijg weer. Tijdens de periode van 7 mei tot en met 13 mei zijn er circa 16 hypotheekverstrekkers geweest die de rente hebben verhoogt.
De Rabobank verwacht dat de huizenprijzen de komende twee jaar met 3 procent per jaar zal stijgen. Zij baseren hun verwachting op basis van een blijvende economische groei en als gevolg hiervan een iets sterkere loonontwikkeling. Ook verwachten zij een licht stijgende hypotheekrente. De Rabobank denkt de betaalbaarheid van een woning toch iets zal verbeteren, al blijft het voor starters moeilijk om aan een woning te komen.
Ik verschil van mening met de Rabobank. Ten eerste omdat ik denk dat de economische groei neerwaarts wordt bijgesteld. Ten tweede denk ik dat er voorlopig een duidelijk opwaartse trend valt te bespeuren ten aanzien van de hypotheekrente. Ten derde verwacht ik een stijgende werkloosheid. Ten vierde vermoed ik dat de Rabobank de invloed van het afbrokkelend consumentenvertrouwen onderschat en daarom onvoldoende meeneemt in hun verwachtingspatroon.
Het consumentenvertrouwen staat onder druk. Zodra de koersen en de huizenprijzen langer dan een jaar dalen, zal naar mijn idee, het consumentenvertrouwen nog verder kunnen dalen. Vermogensverlies wordt vaak als pijnlijk ervaren. Het gevoel van onbehagen neemt toe. Consumenten zullen de neergaande periode niet meer als een tijdelijk fenomeen zien, maar eerder als een nieuwe periode. Zij zien de problemen in de reële economie alleen maar toenemen en nemen dat in hun gedachten als uitgangspunt. ‘Het wordt er niet beter op, dus worden we voorzichtiger met het uitgeven van ons geld’.
De voedselcrisis en de stijgende benzineprijzen kunnen het gevoel van bestaanszekerheid aantasten. Voedsel is een basisbehoefte. Er dreigen tekorten te ontstaan. Dat roept een erger gevoel op dan dat ons voedsel duurder wordt. Bovendien lijkt het tanken van benzine voor velen een dure activiteit te worden. Het besef dat we voor ons voedsel en energie steeds afhankelijker worden van de goodwill van exporterende landen maakt ons kwetsbaar. Raken we in het Westen onze machtspositie kwijt? Dit soort gedachten kan ons gedrag beïnvloeden en daardoor de hang naar zekerheid vergroten. Zolang deze vooruitzichten niet verbeteren verwacht ik dat de consumentenbestedingen zullen afnemen. Als consumenten het leven bij verslechterende economische vooruitzichten ook nog eens als duur ervaren zullen zij voorzichtiger worden met de aankoop van bijvoorbeeld een dure woning. Zij zullen zich waarschijnlijk ook afvragen of die badkamer à la minuut moet worden vervangen of dat hij nog een paar jaar mee kan gaan?
Elders in de wereld. In Engeland nemen volgens Northen Rock de wanbetalingen aan het hypotheekfront toe van 0,57 procent naar 0,95 procent over het eerste kwartaal. Zie: http://www.fd.nl/csFdArtikelen/BTN-BPO/y2008/m05/d12/BTN-BPO4955589?t=Northern_Rock_betalingsachterstanden_hypotheken_stijgen
4. Dalende fase.
We zitten in de vijfde maand. Tijdens deze fase zullen er ongetwijfeld weken zijn waarbij de koersen een fors herstel laten zien. De lengte van de dalende fase varieert van 3 maanden tot 36 maanden.Verschillende beleggers zullen tijdens deze fase bewust nadenken over het feit of ze zullen stoppen met hun beleggingsactiviteiten. Sommigen haken ook daadwerkelijk af. U kunt dit proces volgen met behulp van de beursomzet en de AD-lijn. Macro-economische cijfers en bedrijfseconomische cijfers zullen verslechteren. Deze ontwikkeling beïnvloed het beurssentiment in negatieve zin. Ook psychologische factoren beïnvloeden het gedrag van beleggers en bestuurders. Hierdoor droogt het aantal beursintroducties op. Eveneens het aantal wilde bedrijfsovernames. Ook neemt de spaarzin weer toe.Tijdens deze fase kunt u het beste sparen. Wilt u toch speculeren? Dan kunt u met bijvoorbeeld putopties werken. Houdt u er wel rekening mee dat opties een zeer speculatief karakter hebben. Velen hebben daarmee geld verloren.
5. Sparen of beleggen.
Tijdens de top- en de dalende fase is sparen lucratiever dan beleggen. Ik zal wekelijks voor u een rendementsvergelijking maken van de koersontwikkeling van de AEX, een spaarrekening en het beleggen volgens de principes van de beurscyclus.
Een stand van 520 (560−480) voor de AEX neem ik als referentiepunt voor de koers die tijdens de topfase (2007) is bereikt. Hierbij is geen rekening gehouden met het dividendrendement of transactiekosten.
Rendement:
1. AEX (520 — 480): -/- 7,6 procent
2. Spaarrekening ( www.argenta.nl , 15 maanden — maart 2007 t/m mei 2008): 5,0 procent
3. Beleggen volgens de principes van de beurscyclus: 5,0 procent
Uit bovenstaand rekenvoorbeeld ziet u dat het erg zinvol kan zijn om rekening te houden met de beurscyclus. U heeft een rendementsvoordeel ten aanzien van de AEX kunnen realiseren van 12,6 procent
6. Cyclusverloop van individuele aandelen
Eens per maand selecteren we uit de AEX en de AMX aandelen die volgens mijn bevindingen in de dalende fase zitten. Volgens de theorie van de beurscyclus zullen de koersen van deze aandelen aan het einde van de dalende fase lager staan ten opzichte van de koers die zij aan het begin van deze fase hadden. Op deze website worden de actuele koersen van verschillende aandelen automatisch bijgewerkt.
Aandelen AEX (dalende fase): — Aegon; — Ahold; — Akzo; — ASML; — DSM; — Fortis; — Heineken; — ING; — Philips; — Randstad; — Reed Elsevier; — Royal Dutch; SBM-Offshore; — TNT; — TomTom; — Unibal-Rodamco; — Wolters Kluwer;
Aandelen AMX (dalende fase): Aalberts; — Arcadis; — ASMI;- Bam; — Binck Bank; Crucell; — CSM; — Draka; — Heijmans; — Imtech; — Lociga; — OCE; — Ordina; SNS;- USG People;- Wavin; ‑Wereldhave
Laatste update: 03/05/2008
7. Disclaimer.
Deze column heeft uitsluitend educatieve doeleinden. Niets van de tekst is op te vatten als een concreet beleggingsadvies. Overleg altijd met een professionele beleggingsadviseur van uw bank voordat u enige actie onderneemt. U bent verantwoordelijk voor uw eigen beleggingsbeslissingen. Advies: lees de disclaimer!